W ostatnich latach rośnie zainteresowanie czynnikami psychologicznymi, które napędzają popularność teorii spiskowych. Ludzie mogą być podatni na teorie spiskowe, gdy pozwalają one zaspokoić ważne potrzeby psychologiczne, które można podzielić na kategorie poznawcze (np. pragnienie zrozumienia, ścisłości i subiektywnej pewności), egzystencjalne (np. pragnienie kontroli i bezpieczeństwa) oraz społeczne (np. pragnienie utrzymania pozytywnego obrazu siebie lub grupy). Większość dostępnych wyników badań analizujących konsekwencje wiary w teorie spiskowe nie wskazuje jednak na to, że pomagają one ludziom zaspokajać te potrzeby.
Poszukiwanie wyjaśnień obserwowanych zdarzeń jest zasadniczą częścią budowania stabilnego, dokładnego i wewnętrznie spójnego rozumienia świata. Specyficzne motywy poznawcze, którym mogą służyć teorie spiskowe, obejmują zaspokajaną ciekawość (gdy informacje są niedostępne), zmniejszanie niepewności i oszołomienia (gdy dostępne informacje są sprzeczne), poszukiwanie ukrytego znaczenia (gdy zdarzenia wydają się przypadkowe) oraz obronę własnych przekonań przed zaprzeczeniem.
W odniesieniu do tych motywów teorie spiskowe mają atrybuty, które odróżniają je od innych rodzajów wyjaśnień przyczynowych. Teorie spiskowe są spekulacjami o różnym stopniu nasilenia, gdyż traktują o działaniach ukrytych przed opinią publiczną i sugerują koordynację spisku przez szereg różnych osób. Są tym samym niejako odporne na zdementowanie, ponieważ według założeń tych teorii, osoby zamieszane w spisek ukrywają się i dezinformują, aby ukryć swoje działania, a ludzie, którzy próbują obalać teorie spiskowe, mogą sami być częścią spisku. Pokrewną właściwością teorii spiskowych jest to, że mogą chronić ugruntowane przekonania poprzez podejście do dowodów (np. wyników badań naukowych) jako do „produktu” mającego swój udział i określone znaczenie w całym spisku [1] [2].
Teorie spiskowe wydają się dostarczać szerokich, wewnętrznie spójnych wyjaśnień, które pozwalają ludziom zachować przekonania w obliczu niepewności i sprzeczności. Badania sugerują, że wiara w teorie spiskowe jest silniejsza, gdy zwiększona jest motywacja do poszukiwania wzorców w swoim środowisku [3]. Wydaje się również, że wiara w teorie spiskowe jest silniejsza, gdy wydarzenia są szczególnie duże lub znaczące, a ludzie są nieusatysfakcjonowani przyziemnymi wyjaśnieniami [4]. Badania sugerują również, że wiara w spisek jest silniejsza, gdy ludzie doświadczają cierpienia w wyniku poczucia niepewności [5].
Poznawcze wady teorii spiskowych nie wydają się być oczywiste dla ludzi, którzy nie mają zdolności lub motywacji do krytycznego i racjonalnego myślenia. Przekonanie o spisku jest skorelowane z niższym poziomem myślenia analitycznego [6] i niższym poziomem wykształcenia [7]. Wiąże się również z tendencją do przeceniania prawdopodobieństwa współwystępowania zdarzeń [8] oraz tendencją do postrzegania sprawczości i intencjonalności tam, gdzie jej nie ma [9].
Niektóre badania wskazują, że teorie spiskowe mogą być bardziej atrakcyjne niż satysfakcjonujące. Skrajne i ugruntowane postawy związane są z przekonaniami spiskowymi, co sugeruje, że mogą one pomagać ludziom bronić swoich przekonań przed zaprzeczeniem [10].
Wyjaśnienia przyczynowe służą również potrzebie bezpieczeństwa i sprawowania kontroli nad swoim środowiskiem [11]. Kilka wczesnych teorii dotyczących podłoża przekonań spiskowych sugerowało, że ludzie zwracają się ku nim, aby uzyskać kompensacyjną satysfakcję, gdy niektóre z ich potrzeb są zagrożone. Na przykład ludzie mogą otrzymywać kompensacyjne poczucie kontroli poprzez teorie spiskowe, ponieważ dają im one możliwość odrzucenia oficjalnych narracji i wtedy mogą poczuć, że posiadają swoje alternatywne wyjaśnienie [12]. Teorie spiskowe mogą zwiększać poczucie bezpieczeństwa odgrywając rolę formy wykrywania oszustw, w ramach której rozpoznawane mają być niebezpieczne i niegodne zaufania osoby, a zagrożenie, jakie one stwarzają, ma być redukowane lub neutralizowane [13].
Badania wykazały, że ludzie chętnie sięgają po teorie spiskowe, gdy czują niepokój [14] i bezsilność [15]. Inne badania wskazują na to, że przekonanie o spisku jest silnie związane z brakiem kontroli społeczno-politycznej lub brakiem wsparcia psychologicznego [16].
Podatność na wyjaśnienia spiskowe może być również podyktowana chęcią przynależności i utrzymania pozytywnego obrazu siebie lub swojej społeczności. Badacze sugerują, że teorie spiskowe dowartościowują, pozwalając na przypisywanie innym winy za obserwowane negatywne skutki konkretnych zjawisk. W ten sposób mogą pomagać w utrzymywaniu pozytywnego obrazu siebie i swojego środowiska jako kompetentnego i moralnego, ale sabotowanego przez innych, potężnych i pozbawionych skrupułów, ludzi. Jeśli tak jest, można domniemywać, że teorie spiskowe są szczególnie atrakcyjne dla osób, które czują, że ich wizerunek lub wizerunek grupy, której są częścią może być zagrożony [17].
Wyniki badań sugerują, że doświadczenia ostracyzmu skłaniają ludzi do wiary w przesądy i teorie spiskowe, najwyraźniej w celu nadania sensu ich doświadczeniom[18]. Członkowie grup, którzy mają obiektywnie niższy status ze względu na pochodzenie etniczne lub dochód są bardziej skłonni do popierania teorii spiskowych [19] [20] .
Badania sugerują również, że teorie spiskowe mogą być wykorzystywane defensywnie, aby uwolnić siebie lub swoje środowisko od poczucia winy z powodu swojego niekorzystnego położenia. Zgodnie z tą defensywną motywacją, skłonność do przejawiania przekonań spiskowych wiąże się z narcyzmem – wyolbrzymionym poglądem na samego siebie, wymagającym zewnętrznej walidacji i powiązanym z paranoidalnymi tendencjami [21]. Grupy, które czują, że stały się ofiarami pewnego zjawiska, częściej popierają teorie spiskowe dotyczące wpływowych, wrogich grup interesu [22].
Chociaż niektórych ludzi wyraźnie pociągają teorie spiskowe, wcale nie jest jasne, czy utożsamianie się z nimi jest owocnym sposobem na zaspokajanie własnych potrzeb. Cechą teorii spiskowych jest ich negatywny i nieufny stosunek wobec innych ludzi czy grup. Jest więc prawdopodobne, że są one nie tylko objawem, ale także przyczyną poczucia wyobcowania i anomii – poczucia osobistego niepokoju i niezrozumienia świata społecznego [23]. Badania pokazują, że narażenie na teorie spiskowe zmniejsza zaufanie do instytucji rządowych, nawet jeśli teorie spiskowe nie są powiązane z tymi instytucjami [24]. Powodują także rozczarowanie politykami i naukowcami [25]. Badania sugerują, że pomimo uciekania w przekonania spiskowe przez ludzi, którzy mają wzmożone potrzeby poznawcze, egzystencjalne i społeczne, teorie spiskowe mogą im w ogóle na te potrzeby nie odpowiadać. W tym sensie teorie spiskowe mogą być postrzegane jako ironiczny lub autodestrukcyjny przejaw motywacji poznania społecznego.
Istnieją również podstawy, aby oczekiwać, że przyszłe badania wykażą, że teorie spiskowe w jakimś stopniu zaspokajają potrzeby niektórych osób. Eksperymentalne badania przeprowadzone do tej pory dotyczyły populacji, które nie są szczególnie pokrzywdzone lub zagrożone i które generalnie nie popierają teorii spiskowych (np. studenci). Dla tych ludzi teorie spiskowe mogą być odbierane jako niepokojące, destabilizujące i potencjalnie alienujące. Jednak według niektórych naukowców teorie spiskowe mogą czasami być adaptacyjne dla pewnych osób. Dotyczy to grup i jednostek, które są już wyobcowane ze społeczeństwa i którym to teorie spiskowe mogą oferować pewną rekompensatę, jak również poprzez związane z tym poczucie solidarności i zaangażowania działania zbiorowe [26] [27]. W społecznościach, w których teorie spiskowe są powszechne, wiara w spisek może stanowić ważne źródło przynależności i poczucia tworzenia własnej, wspólnej rzeczywistości.
Aby przeprowadzić rzetelne testy użyteczności przekonań spiskowych, potrzebne są kontrolowane badania podłużne i eksperymentalne populacji zagrożonych i znajdujących się w niekorzystnej sytuacji. W jednym z projektów badacze odkryli, że szkodliwy wpływ tych zagrożeń na ogólny dobrostan został wyeliminowany, gdy uczestnicy byli pod wpływem teorii spiskowych [28]. Przyszłe badania muszą obejmować osoby, których potrzeby psychologiczne są chronicznie lub eksperymentalnie zagrożone, i ustalić, czy wiara w spisek przybliża ich lub oddala od zaspokojenia tych potrzeb.
